“ZEMRA TË EGRA”

NËPËR LABIRINTET E NJË PANAIRI QË MERR FRYMË

Fluturimi është si të zvogëlohesh në sytë e botës. Në momentin që shkëputem nga toka, ndiej një shtrëngim të vogël në kraharor, që ngadalë nis të lehtësohet, duke u ngjitur lart, për të parë përtej asaj që është bota e zërave, e njerëzve të dashur, telasheve, e ngarkesave, e gjërave të lëna përgjysmë. Në këtë pezull ajri, më pëlqen të mos mendoj asgjë. Humb në një marramendje që më ulet në kapakët e syve. Po shkojmë në Torino, në Sallonin Ndërkombëtar të Librit. Një festë e gjallë lexuesish që nxitojnë drejt sallave të pafundme, në një labirint tekstesh, autorësh, botuesish, ku ngjan të jetë i mbyllur përkohësisht përfytyrimi dhe imagjinata e botës. Biseda e fundit që kam bërë para se të nisem ka qenë me Irena Toçin, drejtuesen e shtëpisë botuese “Toena”, e cila më shpjegoi edhe njëherë detajet e projektit “Neighbours - Fqinjët”. Zëra dhe autorë, tekste letrare të vëna në fokus të një nisme, e cila i jep jehonë letërsisë së mirë përtej kufirit gjuhësor.

Buzëqesh kur mendoj që drejtori i Sallonit Ndërkombëtar të Librit është Nicola Lagioia. Kam në duar romanin e tij “La Citta dei vivi”, “Qyteti i të gjallëve”. Më është besuar për përkthim nga shtëpia botuese “Toena” dhe subjekti është një kronikë e errët krimi që ka ndodhur në Romë, në vitin 2016, kur dy djem vrasin pa asnjë arsye, në mënyrë brutale e barbare, një 23-vjeçar. Një mesazh që ishte ftesa e vdekjes, e që iu dërgua me të njëjtin tekst 23 të rinjve të tjerë, gjeti përgjigje vetëm prej tij. Shkoi në takimin ku e ftonin të nxitonte, dhe u masakrua pa mëshirë, sa dha shpirt.

Nis t’i tregoj detaje rreth subjektit shoqërueses sime, e në atë lartësi, e ndiej si lëviz tensioni në sytë e Inës. Tmerret e tokës, edhe kur përmenden mbi re, arrijnë të plasaritin shpirtin.  

- Po ti ke e ke vizituar më parë Romën? - më ndërpret për të ndërruar bisedë ajo.

Unë mbyll sytë. Jemi në pesë mijë metra lartësi, nuk duket asgjë nga bota poshtë, as toka vetë, por kujtimi i Romës mua më mbush të gjithin.

- Më shumë se kaq, - i them. - Kam jetuar shtatë vjet atje.

E krejt papritur, Roma e Lagioia-s, me ritmin e jetës që rrjedh ngadalë, në mënyrë ciklike, të përhershme, më përfshin të gjithin. Më dalin para syve stacioni “Termini”, ndalesa jonë e parë në Romë, kur bashkë me një grup të tjerë studentësh mbërritëm në këtë vend të huaj, që u kthye në vendin tonë të studimit dhe në shtëpinë tonë të re. Më pas Piaca Bolonja, zona Eur, Piaca Fiume, Via Del Corso, Vila Borgeze, Piaca del Popolo, Piaca di Spanja, Universiteti “La Sapienza”, Fakulteti i Shkencave Humane. Më tej studentët, sallat e mbushura plot, mësimi në auditorët e katit të nëndheshëm, ku sallat e hapura ngjanin me ekspozita ku shfaqeshin shenja të antikitetit, buste, skulptura, shenja të periudhës latine që ushtronin një ndikim të çuditshëm e magjepsës te kushdo.  

U desh një turbulencë ajri, që të vija në vete. Ina e ndjeu trazimin tim dhe buzëqeshi.

- Nuk janë me vend rrëfime të tilla të frikshme në ajër, - më thotë.

Dy orë më vonë i kemi kaluar të gjitha kontrollet e aeroportit dhe jemi në tren drejt hotelit.

- Ku do të zbresim? - dëgjoj Inën të më pyesë.

- Në Sallonin e Librit, - shqiptoj pa u menduar, e Ina nuk më kundërshtoi që të më thoshte se Salloni çelej të nesërmen.

Ishte pasdite vonë. Me biletat në dorë, ndërruam autobusin me një linjë metroje dhe zbritëm në stacionin “Lingotto Fiere”. Pasditja po vishej me muzg të ngrohtë maji, e ndarëset metalike ku do të duhej të kalonin vizitorët e panairit nesër, ngjanin të padobishme.

Prej së largu, dalluan trajta njerëzish që punonin, vinin lart e poshtë, vazhdonin përgatitjet. Salloni Ndërkombëtar i Librit, ajo godinë e stërmadhe, me dhoma, salla, korridore pafund, të shtrira në dy kate gjigante, e që nga prapa vijonte me hapësira të mëdha, sheshe të hapura, të sajuara për t’u çlodhur e për të ngrënë diçka, përpëlitej nga një shkulm jete që elektrizonte.

- Shihemi nesër bashkë, - mërmërita, e m’u duk gjëja më me vend t’i flisja asaj ndërtese, e cila shëmbëllente me gjithçka, përveçse me një godinë ku muret dhe korridoret, ishin thjesht të tilla, memece e pa jetë.

2.

Dita tjetër. Ora 09:00 na gjen në një radhë të gjatë, që është e adhurueshme. Njerëz pa fund, me bileta në dorë, për t’u futur në Sallonin Ndërkombëtar të Librit. Prindër me fëmijë, gra fisnike në moshë, të rinj, studentë, të gjithë të hareshëm, të duruar, me biletat e paguara për t’u futur në një atmosferë ku do të duhej të paguanin sërish, për të blerë libra.

Pasi kalojmë kontrollet, futemi menjëherë në atmosferën e panairit. Në një stendë që ngjan të jetë ndalesa e parë për të gjithë vizitorët që do të futen në panair, gjejmë një hapësirë ku mund të kapim vend edhe ne. Nxjerrim me kujdes materialet e projektit “Neighbours - Fqinjët”, e për pak kohë, përballemi me valën e dashur të njerëzve që shfletojnë autorët e sjellë prej nesh. Kërkojnë të dinë, pyesin, interesohen për shkrimtarët e projektit “Neighbours”: romancieri Eric-Emmanuel Schmitt, me “Hakmarrja e faljes”; Drago Jancar me “Dhe dashuria gjithashtu”; Janis Kalpuzos me “Imaret - Nën hijen e kullës së sahatit”; Reka Man Varhegyi me “Kodra magnetike”; Kalin Terziyski me “A ka njeri që ju do”; Razvan Radulescu me “Theodhosi i vogël”; Jonathan Bazzi me “Ethet”.

Sa kënaqësi të dëgjosh emrin e autorëve, që në atë stendë të vogël të improvizuar nga ne, shqiptohet me dhjetëra herë nga të panjohur që dëshirojnë të mësojnë, të dinë më tepër rreth librave, të pyesin a mund t’i blejnë ata.

Bashkë me autorët, shqiptojmë dhe emrat e përkthyesve të veprave të tyre: Milena Selimi, Erion Gjatolli, Nikollë Berishaj, Maniela Sota, Ilir Qorri, Kristo Pulla, Blerta Hyskaj, që kanë shqipëruar këto vepra, duke i shtuar nuanca kulturës sonë, falë botës së sjellë nga botë të tjera.

Duke lexuar emrat e përkthyesve mbi materialet e afishuara në stendë, mendja shkon menjëherë te “Qyteti i të Gjallëve”. Lagioia! Me Inën shihemi në sy dhe e ndiejmë që na presin gjëra të tjera. Duhet të futemi brenda, të takojmë botues të tjerë, autorë, të njihemi me atë që na ofron nga brenda ky Panair Ndërkombëtar i Librit.

Lëvizim brenda asaj vale të ngrohtë shpirtrash, e si ndodh në çdo kredhje mes njerëzish pa fund, i zhdukemi nga sytë njëri-tjetrit. Humbasim dhe ritakohemi vazhdimisht. Ngado ka gjallëri, lëvizje, lexues që blejnë, fëmijë që bëjnë foto te “Pema e Librit”, prindër që i gëzohen asaj energjie të madhe që çlirojnë librat e hapur nëpër stenda.

- Duhet të takoj Nicola-n, - them me zë të lartë, me drojën mos është e pamundur që ta gjej në mesin e asaj turme të pandalshme vizituesish brenda panairit. Atëherë nxjerr telefonin dhe i shkruaj:

“I dashur Nicola, jemi brenda panairit dhe atmosfera është e mrekullueshme! Sido që të shkojë, nuk dal dot prej këtu pa u takuar me ty!”.

Nicola më përgjigjet me një mesazh zanor: “Do të takohemi, por as vetë nuk e di se kur”. Ndoshta do të jetë rasti ai që do të na vendosë përballë njëri-tjetrit sot.

Rastësia! Sa e natyrshme është kjo fjalë për Nicola-n, kur kujtoj faqet e romanit të tij, “Qyteti i të gjallëve”. Rastësia që nxjerr në pah të keqen brenda njeriut, rastësia që i kthen në xhelatë të pamëshirshëm, dy të rinj, që vijnë nga familje të mira, me të ardhmen që kurrë nuk mund t’i kishte telashet e të rinjve të vendit tim. Më duket sikur vetë Nicola e ka lënë këtë takim me suspancën e romanit të tij. “Rastësia”, shqiptoj, fati, e panjohura e madhe, që kushedi ç’ka rezervuar edhe për mua brenda këtij Salloni të stërmadh libri.

Pa i lënë kohë vetes të bëj hamendësime, ashtu, i hutuar e me telefonin në dorë, pranë stendës me botime nga CivitaVecchia, më duket sikur dikush më prek në sup.  

“Po të pret pranë ‘Zemrave të egra’”, më ngjan se dëgjoj një zë të dobët, pa ngjyrë, si makth. Është si një pëshpërimë e ftohtë, por e kur kthej kokën, nuk ka njeri.

Mos më kanë bërë veshët? “Zemrat e egra” është tema e këtij Panairi. Është një titull i zgjedhur nga Lagioia. Sot jetojmë në një botë të trazuar, në një kohë tragjike, plot me të panjohura të mëdha, por edhe më një shpresë të pashuar për të ardhmen. Kështu mund t’iu zihet besë zemrave të egra, që të mposhtim egërsinë brenda zemrës sonë.

Nis të ec kuturu, tani me një lloj ankthi nga e panjohura, nga ajo që më pret. Rrëshqas nëpër stendat që ngrihen anash meje, më duket sikur jam brenda romanit të Lagioia-s, në rrugët me kalldrëm të Romës, ku gjithçka fillon një mëngjes të ngarkuar, me shi, në radhën e turistëve që presin të futen brenda Koloseut, ndërkohë që aty pranë ka ndodhur krimi makabër, për të cilin gjithë vendi do të flasë më vonë. Nis të mendoj që ironia e fatit është mizore, e ndodh ndonjëherë të futesh në kurthin e të panjohurës, krejt rastësisht, me një biletë falas për të vizituar Sallonin Ndërkombëtar të Librit.

Mbështetem në një cep, afër stendës së rajonit të Puljas, dhe sapo lexoj “Besa Muci Editore”, rifitoj menjëherë gjallërinë. Është shtëpia botuese që boton edhe autorë shqiptarë në italisht. E njoh botuesin, Livio Muci, e për mua çdo fytyrë e njohur do të ishte kamerdare shpëtimi në këtë makth. Druaj që s’do ta gjej, kam frikë mos labirinti i së panjohurës do të më mbajë mbyllur gjithmonë atje, por është frikë e kotë. Livio më shfaqet përpara dhe kur e takoj, me gjallëri të pazakontë e një lumë fjalësh që po i mbaja mbyllur brenda vetes, ai vë buzën në gaz e më thotë të qetësohem.

Përmblidhem, nuk jam personazh i librit të Lagioia-s, e asgjë e pazakontë nuk është paracaktuar për mua këtu. Rifitoj ngadalë qetësinë, e i flas Livios për pjesëmarrjen time në atë panair.  I tregoj për projektin “Fqinjët”, i përmend përkthimet e mia, e kur ndalem te përkthimi i Lagioia-s, ai më frenon: - Eja më mua, - më thotë.

Me një dashamirësi të ngrohtë, më çon tek bashkëpunëtorët e tij pranë stendës. Më prezanton dhe u thotë që po përkthej Lagioia-n, “Qytetin e të gjallëve”.

- Një histori makabre! Mjerë ai djalë! - shqipton dikush nga stafi, por unë atë zë më ngjan se e njoh. Më shëmbëllen me kumbimin e fjalëve “Cuori Selvaggi”, si hija e panjohur që më tregoi ku më priste Lagioia. E shoh drejt në sy folësin, por nuk ngjan aspak me dikë dashakeq, që po bluan fundin tim tragjik. E megjithatë...

3.

“Cuori selvaggi” - “Zemra të Egra”.

Nën reklamën e madhe, të mbështetur në dalje të panairit, dalloj Inën që po bisedon me dikë. - Lagioia! - them me zë të lartë dhe nxitoj, vrapoj, si mundësia e vetme për t’u lidhur sërish pas realitetit. Ina ka në duar një fletëpalosje të hapur ku shkruhet “Cuori Selvaggi” dhe zemra ime që rreh fort, fort.

- Të ngjan ndopak me një “Qytet të gjallë”, - më thotë me buzëqeshje Nicola dhe ngrihet të më takojë.

E prisnin që do t’i gjeja herët a vonë. Unë, që pak më parë e ndieja veten personazh të librit të tij, ulem pa mundur të them dot një fjalë.

- E ndjeve edhe ti, apo jo? - më pyet Nicola.

E shoh drejt në sy. Ngjan sikur ta ketë lexuar ankthin tim. Ka diçka të çuditshme te ky shkrimtar, te ky njeri që ka ngritur më këmbë këtë panair gjigant, dhe unë pa kuptuar tund kokën si pohim.

- E gjithë kjo jeton, merr frymë, - thotë Nicola, e bën me shenjë rreth e qark nesh. Njerëzit, stendat, librat, sallat me shenjat përkatëse, fletëpalosjet, tabelat me reklama gjigante, çdo detaj, krejt atmosfera, duket si të jetë pohimi që atje brenda, koha rrjedh ndryshe, e jeta është e pazakontë.

- Po si, - them më në fund, - do të më besoje që deri pak çaste më parë, kujtoja që isha një nga personazhet e tua? Akoma kam ndjesinë sikur jam në rrugicat e Romës e jo në korridoret e Sallonit Ndërkombëtar të librit në Torino.

Nicola buzëqesh dhe afron pranë vetes disa nga librat që qëndrojnë mbi tavolinë. Lexon me zë titujt, më pas emrat e autorëve dhe thotë:

- Nëse titulli i një libri lexohet nga buzë të panjohurish, pa fund, ai libër ka të drejtë të ketë jetë. E ky sallon këtu, është një Sallon që jeton, për sa kohë lexuesit vijnë dhe ushqehen me librat e tij.

Unë shmang vështrimin këmbëngulës të Nicola-s, dhe arrij të përvidhem tej, në hapësirën brenda Sallonit. Më duket sikur vetiu, sipër njerëzve që lëvizin plot gjallëri e pasion nëpër korridore librash, pikërisht mbi kokat e tyre, fanepsen trajta personazhesh, gjurmë fjalësh të shkëputura nga libra që presin të lexohen. Ka një mistikë hyjnore në atë mes, shpirtra që lidhen me zemrat e pabindura, në një klimë surreale, plot jetë. Mbyll sytë ngadalë, e kur më shfaqen sërish rrugët e Romës në mendje, për herë të parë, guxoj të buzëqesh!

Eris Rusi

Salloni Ndërkombëtar i Librit në Torino

Maj 2022

Shpërndaje