1-Unë kërkoj

Një nga pikëpyetjet që botuesit dhe shkrimtarët mbajnë përherë brenda vetes, lidhet me dëshirat dhe pritshmëritë e lexuesit ndaj një libri që sapo del në qarkullim. Çfarë kërkon me këmbëngulje lexuesi i sotëm? Mos ndoshta ndjesinë e përballjes me një botë të afërt me botën e tij? Në këtë rast pritshmëritë mund të jenë ato të një rrëfimi ku historitë e gërshetuara në tekst janë ilustrim i jetës, i atmosferës, i qyteteve, njerëzit dhe dritëhijet e tyre, që shumë prej nesh kanë pasur mundësi t’i shohin dhe t’i ndjejnë nga afër. Nëse është kaq e thjeshtë, le ta ilustrojmë këtë me librin “Ditë e re”, i shkruar nga autori grek Nikos Chrysos. Ky roman është vlerësuar me “Çmimin Europian në letërsi” (EUPL) dhe vjen në shqip nga botimet Toena. Shqipërimi, ku gjuha të rrëmben dhe të mban pezull, ka ardhur nga përkthyesja e njohur Maklena Nika, pedagoge dhe studiuese e letërsisë greke. A janë mjaftueshëm këto elemente që të mund të afrojnë lexuesin e sotëm me këtë libër?

Theksojmë edhe njëherë vlerësimin me një çmim të rëndësishëm, në panoramën e çmimeve letrare ndërkombëtare. Jo më pak rëndësi ka emri dhe veprimtaria profesionale e përkthyeses. Maklena Nika prej gjashtëmbëdhjetë vjetësh është pedagoge e letërsisë greke në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja, Universiteti i Tiranës, përkthyese e disa veprave të rëndësishme të letërsisë greke, ku emri i Nikos Kazantzakis është element sigurie për peshën dhe rëndësinë e teksteve që zgjedh të shqipërojë. Pa lënë mënjanë sigurinë që buron nga përzgjedhja e shtëpisë botuese.

Dhe me gjithë këtë parantezë, unë nuk e lë dot mënjanë bindjen që në ditët e sotme, në Shqipëri, njerëzit pak duan që t’u flasësh për librat. Një pjesë e mirë nuk ka kohë, të tjerët nuk i kuptojnë, e të interesuarit, i dinë vetë gjërat që presin të gjejnë në një moment leximi. Ndaj, pasi e kam lexuar këtë vepër, sot nuk dua t’ju flas për një libër, por për ndjesinë që mund të përjetoni nga leximi i tij.

2-Unë bindem

E ka provuar ndokush prej jush të qëndrojë buzë një ujëvare? Atje ku qielli përkulet mbi tokë, e prej një të çare të padukshme rrjedh e shkumëzon jeta e përhershme e malit? Ku uji lëshohet me rrokullimë nga lart, e ti, diku tutje, sodit si bashkohen piklat e bardha me kthjelltësinë e ujit që valëzon për pak?

Po sikur të mos shohësh asgjë nga këto, sikur përballë kësaj pamjeje, në vështrimin tënd të feksin nuanca të tjera, ndjesi krejt të ndryshme, sepse ndodh – rrallë, por ndodh – që të mos shohësh shkumëzimin e zakonshëm të ujit, por jetë që bien me vrik nga lart? E ajo që dikur kujtoje ishte një ujëvarë, qenka një greminë, që zgjat sa jeta e njeriut të thjeshtë, që mbaron me vrik e pa shkumëzime, sepse të zakonshmit, të tjerët, të padukshmit, kanë këtë fat.

Le ta fillojmë ndryshe. Të hapim një kapitull të ri. Të nisim një ditë të re. “Një ditë e re” është edhe libri i Nikos Chrysos, që siç e përmenda më lart, këngëzon i përkthyer mjeshtërisht nga Maklena Nika. Por tani kjo s’ka rëndësi.  Ti je përballë një ujëvare, ku gjithçka është e prekshme dhe e bukur, por në vend që të shijosh mistiken e çastit, je i përhumbur diku tjetër, i kredhur në një tjetër lumë, ku fjalët, kujtimet, janë valëzime fytyrash, njerëzish që kanë qenë, ishin dhe nuk janë më.

Aspak i paqtë si imazh. Më mirë diçka tjetër!

Provo të dëgjosh ç’thonë ato valë. Vëri veshin ujit, megjithëse nuk i kupton fjalët e tij. Mbi shkumën e bardhë shfaqen trajta njerëzish, fytyra që ikin kalimthi, e ti e ngre kokën të shohësh një rrjedhë, nga është burimi, nga vijnë të gjithë, kush është mistikja, a vallë edhe ti vetë do biesh prej andej një ditë.  Sebastian, – thua, – e e as vetë nuk e kupton se si!

Sebastiani është figura qendrore e këtij romani, që flet me zëra të shumëfishtë, tregon bashkëkohësinë me sytë e të padukshmëve, të njerëzve që nuk kanë një identitet, një atdhe, një jetë, një dashuri. Por që kanë pasur një identitet, një atdhe, një jetë, një dashuri, dikur!

Kjo është ndalesa e parë reflektive për lexuesin e këtij libri: një përballje e vendosur mes asaj çka ishim, e asaj çka nuk arritëm të bëheshim.

Libri është një rrëfim koral, me personazhe që flasin nën petkun e të pastrehëve, të atyre që trokasin derë më derë, por që dikur ishin lindur me jetën që përkundej mbroth përpara. Një botë as e madhe as e vogël, as e dashur as e egër, as e dashur as e urryer, një botë si dita e re, që do të vijë.

Lexuesi që ndërmerr udhëtimin brenda këtij teksti, do të gjejë një ilustrim shpirtëror të botës, që nis nga një krim i madh, simbolik dhe pagan: personazhi rrëfimtar, “Sheherezadja” në variantin modern, është Sebastiani që rrëfimet e tij i ka të ngjizura në fjalët që magjepsin. Fjala, ajo që prek, që lidh shpirtrat me njëri-tjetrin, që afron botë e largon kohë prej vetes, i mbijeton edhe njeriut që i nxjerr nga goja këto tinguj.

Dhe si në historitë më të mira që duan të dalin tjetërkund, Sebastiani ekzekutohet që në fillim të romanit, i vihet flaka, si të jetë Feniks.  Një natë dhjetori, në një cep të errët të portit, tre burra e djegin të gjallë endacakun e panjohur, ndërkohë që autorët e krimit harrojnë të fshehtin fajin: njeriu vdes, vetëm kur shqiptohet për herë të fundit emri i tij.

“Flokët e tij u përndezën, rrëmbyen mjekrën, tek ai rrinte i heshtur. Ajri kutërbonte mish të djegur, një erëmim i thartë dhe i athët, autorët e krimit vrapuan drejt daljes së parkimit që të shpëtonin. I vogli vetëm gulçonte dhe ktheu për herë të fundit kokën nga trupi i djegur. Flaka gëlltiste qerpikët, pas gjuhës së zjarrtë tretej trajta e lëmuar, u dukën kockat e kafkës ndërsa nxiheshin, dhe shndriste vështrimi i zbrazët[…] Por ai që deri dje ishte një numër i mjerë në raftet e statistikave, të nesërmen, dritën e re do të vijë sërish. Me sa duket, është e vërtetë se disa lindin pas vdekjes.”

Kjo është zanafilla e ngjarjeve. Më pas, në një kolazh rrëfimesh, autori sjell botën e secilit endacak që dashur pa dashur  e ka njohur Sebastianin dhe ka mbetur i magjepsur nga rrëfimet e tij. Ai që nuk është më, gjallon përmes shenjave që ka lënë në shpirtin e kujtdo, kur ka zgjedhur të rrëfejë e t’i japë botës tisin e diçkaje të pakuptimtë, magjike, të huaj ose të magjepsur, që i lëkundte themelet e vetmisë dhe mjerimit.

Magjia e fjalës, i dashur lexues! Që vjen aq ëmbël, e ka një pushtet të padiskutueshëm tek vetëdija e lexuesit. Sikundër mendonte dhe Xhorxhio di Lentini, sofisti grek në antikitetin e largët, “Fjala, ky zotëri i padukshëm, që mund të mposhtë çdo shpatë!”

Dhe nga një ilustrim i kohës që jetojmë, me imazhe të njohura për dashakeqësinë ndaj tjetrit, pas vrasjes së Sebastianit nisin rrëfimet e protagonistëve që krijojnë iluzionin e të vërtetdukshmes në tekst.

Çdo rrëfim i tyre, lidhet me Sebastianin diku, por dallon për diçka që është e njëjtë tek të gjithë: bota e ëndrrave, që rridhnin si ujëvarë në rini, e që asnjëherë nuk lagu pragun e fatit të tyre. Njerëz që dikur kishin një ekzistencë të zakonshme, e që sot zgjatin duart të lypin diçka për mbijetesë.

Historia e Teos fillon me një magjepsje të tillë: fëmija i përzgjedhur nga ati për të çuar përpara biznesin e familjes, ka mbetur i shenjuar nga ëndrra e “Teodolitit” – të mbash gjithë jetën një ushtë në duar, e të rrish i palëvizur për orë të tëra, në pritje, të asgjëje!

Sa grotesk dhe dramatik ky mision. Por sa real, sa i hidhur, sa frikësues për të gjithë ne që mendojmë se mbajnë në duar armët, e qëndrojmë të palëvizur për të bërë diçka më tej. Rrëfimi i Teos kryqëzohet me fjalët e Sebastianit, rrëfimtari është pranë tij, e sjell iluzionet e asaj që ngjyhet në kujtesë, por del e zbardhët dhe e tejdukshme në agun e ditë së re:

“…Historitë e tij ishin për ne trupa të rinj, që i vishnim me dëshirë të pashembullt dhe i shijonim, kështu të paregjura dhe të gjallshme si na dukeshin, pa e kuptuar se nuk na përkisnin, nuk na përshtateshin, nuk na nxinin, vetëm nanurisnin për pak urinë, dhe ndoshta kjo “për pak” ishte rezerva më e rëndësishme që na la si trashëgimi miku ynë i çmuar”.

 "Për pak”, do të thotë shpresë, që akoma asgjë nuk ka marrë fund. Edhe kur je në grahmat e fundit, lutesh dhe shpreson. Edhe kur e di që gjithçka ka mbaruar, përpiqesh për një fillim të ri. Sa e dhimbshme, therrëse dhe e vërtetë kjo fushëpamje. Jo më kot, dëshmia e dytë, rrëfimi i Markonit, nis me një citat të kobshëm: “Kujtesa nuk është dhuratë, është mallkim”.

Personazhet rrëfejnë. Markoni kujton. Fjalët janë me nuancat e një meditimi thuajse ironik, për të djeshmen që nuk është më.  Zëri i rrëfimtarit të zgjedhur zotëron intimen individuale, që bëhet edhe intimiteti im. Kemi shumë fragmente, ditët nuk janë të plota në tërësinë e tyre, por veç shkreptima të çastit, një qiell i tërë i ndarë në copëza. Kësisoj, të rastis të lexosh retë e një dite nëntori, ose kaltërsinë blu të një momenti me emrin lumturi, apo pezmin që rrjedh si shi, në një orë pritjeje që nuk kalon kurrë. Fragmentet nuk janë vetëm shenja të një emocioni apo një tronditje e personalizuar, por ngjizen me këto episode artistike, me nuanca nga jeta e të pastrehëve, të ish të lumturve, të ish-zotërinjve, që sot mbijetojnë hidhur në rrugët e shkreta pa shpresë.

Duket sikur autori në çdo çast kërkon ta vendosë gjithmonë njeriun në raport me të tjerët, të mundësojë një dialog mes të shkuarës dhe të tashmes, ku e shkuara mund të hedhë dritë mbi të tashmen, megjithëse problematike, dhe e tashmja ndonjëherë mund të qartësojë të kaluarën.

Markoni, radiotelegrafist, që tanimë është pjesë e atij fluksi të përzishëm shpirtrash, migruesve të përhershëm, ku ekzistenca s’është tjetër veç mbijetesë.

I miri Markoni!

E pas tij, një tjetër zë, rrëfimi i rumunit Laki, i të huajit që dikur fëmijë, mezi priste tingëllimën melodike të postës: jehonë që e kthente në festë ditë-mbrëmjen e fëmijës. Edhe fati i këtij personazhi lidhet me dramën e ikjes, të arratisë, të migrimit dhe fshehjes nga gjithçka e nga gjithkush. Vetëm rrëfimtari feniks, Sebastiani, nuk mungon në  përfytyrimin e tij. Lexuesi mund ta ndiejë si ngatërrohet rrëfimi i dy zërave, duke dhënë një jehonë të shumëfishtë. Jeta e treguar kthehet në një lloj meditimi midis të tashmes dhe kujtimeve, një mozaik i fragmentar rrëfimesh që kanë në thelb njohjen e shpirtit, të atij misteri të kobshëm, në sytë e të pastrehëve, që zotëron gjithsecili prej nesh.

E pra, ka vërtet diçka të mirë dhe të bukur leximi i këtij libri, sepse koha asnjëherë nuk është lineare, por e lakuar. Personazhet nuk zhduken, por ridalin në sipërfaqe. Sikundër ndjesitë dhe dhimbjet e thella që kujtojmë se nuk i mbajmë më brenda nesh. Por sa i çuditshëm qenka njeriu. Kujton gjëra të parëndësishme, e rreket më kot të sjellë ndërmend ato që i drobitin shpirtin:

“Tashmë e kam harruar fytyrën e nënës, por shoh si të gjallë gishtërinjtë e saj që hapin gjethet e lakrës, i mbushin, i mbështjellin me zhdërvjelltësi, dhe çdo dollma e vendosin me kujdes në enën e baltës. Harroj erëmimin e ajrit të vendlindjes sime, por më kujtohet shumë qartë surrati i xha Vasilit, edhe pse nuk e kam takuar më!”

Keqardhja nuk zgjat shumë. Zëri i Janit vjen në formën e një marrie të ëmbël, si verë e butë që e kthen me gllënjka të vogla dhe nuk e ndjen që të deh. Historitë e vogla nga të zakontë, marrin një trajtë surreale, me personazhe që janë dhe nuk janë të prekshëm në këtë jetë. Ngjan, sikur nën këtë petk, vetë autori të nxit që ta kesh për zemër vetveten dhe atë pjesë të së shkuarës, por edhe të ëndërrimit që e vret njeriun.

3-Unë shijoj

Ujëvarë rrëfimi. Jetë që bien pingul në hiç. Po ndërgjegje, a ka në këtë mes? A është qesharake të mendosh që dikush të bëjë një krim, e të flejë i qetë deri në fund të ditëve? Në kohët e sotme, kur sheh gjithfarë njerëzish që s’kanë për gjë të shkelin mbi jetë dhe ëndrra, për t’i fundosur përfund, ngjan herezi ta mendosh të mundshme diçka të tillë. Por jo për Pavllon. Protagonistin e ditës tjetër, pas vrasjes së madhe, pas flakës që i vihet Sebastianit dhe rrëfimit të personazheve të tjerë.

“Askujt nuk i kujtohet Pavlloja në ato mbledhje, edhe pse ai vetë këmbëngul se kishte qenë mes nesh dy-tri herë, por askush nga ne nuk i jepte rëndësi të veçantë asaj luzme të shkartisur me bluza shumëngjyrëshe.”

Ky personazh, a është jehona e jetës që bie nga gremina? Zëri i vetëdijes, i ndërgjegjes, që nuk gëlltit dot heshtjen, të pathënët e krimit? Njëlloj si Makbethi shekspirian, mos vallë askush nuk i fsheh dot gjurmët e gjakut, nga vështrimi i drejtpërdrejtë i tij? Pavllo, nga anonim i krimit që çel veprën, shndërrohet në gjurmues, kërkon provat dhe dëshmitë që mund ta zbardhin përfundimisht vrasjen e kryer. Por struktura narrative nuk ngushtohet në atë që është rrëfimi policesk, përkundrazi, kthehet në një jehonë të shumëfishtë zërash, të shkëputur nga koha e zakonshme, hapësira e përditshme, duke i dhënë mundësi lexuesit të shkrihet përfund me rrëfimin në tekst.

Nën këtë ritëm, procesi i rrëfimit, kujtimet për Sebastianin, rrëfenjat rreth tij, miti i sapolindur dhe jetën e trazuara, ecin në paralelen kujtesë-ëndërr. Duket sikur ky kombinim në vetvete nuk është një abstragim i mendjes dhe ndjenjës, por diçka e prekshme, e gjallë, njerëzore. Ky kombinim i cili është në vetvete pikënisje e rrëfimit artistik, i përngjan formulës Na ishte dhe nuk ka ishte një herë. Na ishte një herë një jetë e jetuar dikur, që është dhe nuk është më, e ky lloj zëri kumbon bindës dhe njerëzor. “Arkivi i Pavllos”, që është dhe pjesa përmbyllëse e romanit, vjen si një dëshmi e gjallë e rrëfimeve të rrugës. Fjalët nuk mbeten të tilla por shndërrohen në ajër, të pakapshme për t’u zotëruar plotësisht.

“Ndërgjegjësohem se sa absurd është ngulmimi im të regjistroj gjithçka në letër, ndërsa thellë brenda vetes, uroj që koha dhe harresa të më shpëtojnë. Pretendoj, me të njëjtin inat gjithmonë, se po shkruaj për të kërkuar identitetin e Sebastianit, por kam frikë se në të vërtetë, ky ditar është ndëshkimi im.”        

Dhe lexuesi në këtë pikë, mund të ndjejë shijen e leximit. Ajo çka e bën për vete këtë akt, është pamundësia e zotërimit. Nuk kemi një kohë që të kufizohet nga përmasat reale të jetës. E prapë e ndiejmë që e tillë, e pakufizuar, është edhe jeta jonë. A zbulohet misteri i vrasjes dhe a merr fund makthi torturues i dëshmitarit në krim? Lexuesi e humbet kërshërinë të marrë këtë përgjigje, sepse tanimë gjithçka vishet me tisin e mistikes, të jetës që është dhe s’është e tillë. E ç’rëndësi ka një përgjigje e prerë në këtë mes?

Ky roman, i ofron lexuesit, edhe në pikën kulmore të rrëfimit, ëndrrën dhe kujtesën. A mund të gjendet vërtetësia në një ekuilibër të tillë? Kjo jeta jonë, kujtim e dashuri, edhe ëndërr, edhe pak pikëllim. Një ditë e re, një jetë melankoli, e lexuesi shijon zgjimin si i sapodalë në botë, ku ajo që mbahet mend e turbull kujtohet, turbull mjafton për të marrë shkak rrëfimi, përsëri.

Shpërndaje