Prof. dr. Emin Kabashi

Këshilltar shkencor

Instituti Albanologjik i Prishtinës

 Një studim përfshirës shumë i rrallë në kulturën tonë

 (Fatmir Toçi, Arbëreshët midis realitetit dhe mitit, Tiranë, 2021)

Përkufizimi

Studimi i Fatmir Toçit për arbëreshët tanë, përthekon në tërësinë e tij, historinë tragjike të kësaj pjese të popullit shqiptar, në një shtrirje kohore më shumë se pesë shekullore. Në të njëjtën kohë, studimi i Fatmir Toçit, sistemon të dhëna të tilla, edhe të panjohura deri tashi për lexuesin shqiptar, për vlerat e kulturës shqiptare që kanë krijuar arbëreshët tanë, edhe pse ishin larg atdheut.

Do të thotë, një studim shterues historiko-kulturor, për një pjesë të popullit tonë, që kishte përjetuar tragjedinë e zhvendosjes nën pushtimin e të huajve.

Tragjedi e përgjakshme ajo e arbëreshëve tanë, që na është përsëritur në jetën historike të popullit shqiptar, deri në vitin 1999, kur Ushtria Çlirimtare e Kosovës, me luftën e saj, hoqi nga kujtesa jonë pushtimin sllav të Kosovës.

Po arbëreshët e studimit të Fatmir Toçit ku janë?

Arbëreshët pjesë e historisë dhe kulturës shqiptare

Kur më ka rënë në dorë studimi i Fatmir Toçit, Arbëreshët midis realitetit dhe mitit -vështrim i shkurtër historiko-kulturor, isha stepur para shumësisë përfshirës të informacionit shkencor e kulturor për arbëreshët. Pra, një informacion themeltar, i domosdoshëm për një studim të mirëfilltë shkencor, në të njëjtën kohë aq i munguar në studimet tona.

Lexuesi mahnitet me të dhënat e informacionit shkencor e kulturor, që ka shfrytëzuar autori, jo vetëm për të mbështetur dëshmitë e hulumtimit të tij, por në radhë të parë, për të dëshmuar mbi bazë të burimeve, jetën historike të kësaj pjese të popullit shqiptar jashtë trojeve të atdheut të të parëve të tyre, për të dëshmuar përpjekjet e tyre për ta mbajtur gjallë kujtesën historike me vlera të kulturës kombëtare, edhe pse “ne të huaj jemi të ky dhé”, siç kishte thënë dy shekuj më parë Jeronim de Rada ynë i madh.

Studimi i Fatmir Toçit është një punë e gjatë kohore hulumtuese, që kërkon durim dhe njohuri, gjë që thënë më së buti, u ka munguar institucioneve tona shkencore këndej e andej kufirit të tokave shqiptare. Këtyre institucioneve nuk iu ka munguar vetëm durimi, por edhe përpjekja për ta bërë, për ta studiuar dhe për ta njohur, si pjesë të kulturës shqiptare.

Prandaj, kur lexon studimin e Fatmir Toçit, së pari njeriu i gëzohet këmbënguljes kërkimore shteruese, mund të thuhet, jo vetëm për argumentimin e fakteve për mënyrën e vendosjes së arbëreshëve në Kalabrinë dhe Sicilinë e sotme, por edhe për argumentimin e lëvizjeve të mëdha kulturore, edhe para krijimit të Kolegjeve të famshme arbëreshe në vitin 1732 dhe 1734, nga intelektualë që nuk u kishte munguar vizioni atdhetar për përkatësinë e tyre, pra për përkatësinë e identitetit kombëtar të arbëreshëve tanë.

Studimi i Fatmir Toçit, Arbëreshët midis realitetit dhe mitit, e dëshmon katërçipërisht se atje ishin krijuar themelet e para të kulturës sonë kombëtare, se atje ishte ruajtur kujtesa historike e përkatësisë kombëtare, se atje ishte krijuar kulti i heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit Skënderbeut, siç edhe kënga popullore për kryetrimin tonë, dhe, në fund të fundit, atje ishin krijuar shkollat e para kombëtare të kulturës shqiptare.

Dua të them, mua më lejohet të lexoj në këtë mënyrë hulumtimin shterues të Fatmir Toçit, edhe për faktin se janë afro dyzet vjet që merrem me arbëreshët si pjesë e letërsisë shqipe dhe kulturës shqiptare.

Burimet historiko-kulturore të jetës së arbëreshëve

Duke u marrë me historinë e ngulitjes së arbëreshëve në tokat e Italisë, e cila në atë kohë ende nuk ishte e bashkuar, Fatmir Toçi ka dhënë gjithë përmasën e shtrirjes së këtyre ngulitjeve, qoftë në pronat që i takonin Skënderbeut, qoftë në hapësirat e pafund të lëna djerrë, por që për arbëreshët ishin burim i mundësisë për ta vazhduar jetën.

Në të dhënat që i ka ofruar lexuesit, shihet qartë edhe ndikimi i kishës, sado që këtu ka gjëra që mund të trajtohen edhe ndryshe. Në dokumente të caktuara qoftë ato të burimeve arkivore, qoftë të studiuesve të ndryshëm, siç fjala vjen, pikëvështrimi i Shuflajt për ndikimin e kishës katolike në jetën e arbëreshëve, andaj mund të konstatohet se ruajtja e ritit bizantin të ngulitjeve arbëreshe, i ka shpëtuar ata nga asimilimi.

Fatmir Toçi në studimin e tij, duke folur për shtrirjen e ngulitjeve arbëreshe, ka ofruar të dhëna për praninë e arbëreshëve në periudha të caktuara kohore, si edhe për mënyrën e organizimit të jetës së tyre në ato mjedise.

Në literaturën e gjerë që ka shfrytëzuar, e pashoqe deri në kohën e botimit të këtij studimi, autori ka shtjelluar me kompetencë sidomos përgatitjet për epokën e Rilindjes kombëtare, për çka mund të thuhet se ishte pjellë e mundësisë së shkollimit të arbëreshëve, sidomos në dy Kolegjet e tyre, atje ku mbanin mësim edhe disa nga emrat më të mëdhenj të kulturës sonë kombëtare, si Guxeta, Dorsa, De Rada, e shumë të tjerë.

Një e veçantë tjetër e të dhënave burimore që ka ofruar autori i këtij studimi, është edhe pjesëmarrja e arbëreshëve në jetën e brendshme të Shqipërisë së kohës, qoftë me praninë e tyre ushtarake, qoftë me vlerat e tyre kulturore, por qoftë edhe me përpjekjet për të organizuar qëndresën ndaj pushtuesve osmanë të kohës.

Një pjesë e burimeve, që ia kanë tërhequr vëmendjen autorit, flasin mbi bazë të dokumenteve arkivore, por edhe mbi bazë të veprave të shkruara, se intelektualë të caktuar, ia kishin kushtuar jetën jo vetëm shkollimit të rinisë arbëreshe, por edhe mbajtjes gjallë me çdo kusht dhe me çdo çmim të atyre kolegjeve, siç ishte rasti, fjala vjen, i Domeniko Belushit, nën drejtimin e të cilit janë shkolluar Jeronim de Rada, Vinçenco Dorsa, Domeniko Damsi, Anxhelo Bazile, Domeniko Mauro, Domeniko Strigari, e shumë të tjerë, (147), në mesin e të cilëve edhe disa nga djalëria e shqiptarëve që kanë bërë emër në jetën tonë historike, si në frontin e qëndresës në luftë për çlirimin kombëtar, qoftë në frontin e ngritjes së kulturës kombëtare.

Kur nën ndikimin e Francesko Krispit, Kolegji i Shën Adrianit shndërrohet në Institut mbarëkombëtar arbëresh, ishin krijuar kushtet edhe për shkollimin e më shumë se njëqind të rinjve nga atdheu i të parëve të arbëreshëve. Ndër këta emra vlen të përmenden Kol Kamsin, Luigj Gurakuqin, Ndoc Martin Camajn, Avni Rrustemin, Mehdi Frashërin, Spiro Kolekën, Gjikë Kuqalin, Gaspër Mërturin, Kostaq Cipon, Aleksandër Xhuvani, Sejfullah Malëshova, e shumë të tjerë. (157). Kurse në anën tjetër, deri dje shteti i vetëm shqiptar, Shqipëria, kurse që nga viti 2008 edhe Kosova, nuk u kujtuan asnjëherë që të hapin dyert e të krijojnë kushte për shkollimin, nëse jo të njëqind studentëve arbëreshë, atëherë së paku të dhjetë prej tyre, qoftë edhe për efektin e punës së mësuesit në shkollat arbëreshe.

Përfundim

Studimi voluminoz i Fatmir Toçit Arbëreshët midis realiteti dhe mitit, vështrim i shkurtër historiko-kulturor, që në titull lë të kuptohet, se përkundër gjithë kësaj pune të madhe hulumtuese, studimi është një vështrim i shkurtër historiko-kulturor.

Kjo, edhe mund të jetë kërshëri e modestisë së autorit, por lexuesi që ka në dorë një vepër të këtillë, me tërë atë strukturë dokumentuese, me gjithë ato burime arkivore dhe shkrimore të disa proveniencave, nga ato kishtare, tek ato historiko-kulturore, me atë armatë autorësh, me të cilët është marrë, qoftë duke konsultuar veprën e tyre, qoftë duke cituar dhe duke u mbështetur në të dhënat që ofrojnë, dëshmojnë se kjo është një punë e madhe në fushën e hulumtimit shkencor të kësaj pjese të historisë dhe kulturës shqiptare, të arbëreshëve tanë.

Vepra studimore e Fatmir Toçit ofron një bibliografi shteruese, në gjithë gjerësinë e interesimeve diturore, sidomos të autorëve arbëreshë, që nga Jul Variboba e deri të Francesko Altimari e Mateo Mandala, dy prej studiuesve të rrallë e të mëdhenj të kulturës, letërsisë, historisë dhe të shkollës shqipe të arbëreshëve.

Kjo e dhënë e shfrytëzimit të burimeve historiko-kulturore arbëreshe, dëshmon për punën e madhe hulumtuese të Fatmir Toçit në mbarështimin e lëndës së tij studimore në këtë vepër. Qoftë edhe vetëm për këto pak të dhëna dhe fakte që janë zënë në gojë me këtë rast, vepra e Fatmir Toçit Arbëreshët midis realitetit dhe mitit, vështrim i shkurtër historiko-kulturor i bën nder dijes shqiptare, i bën nder kërkimit shkencor shqiptar, si dhe i bën nder përpjekjeve të gjithë atyre studiuesve, si Fatmir Toçi, që janë të gatshëm të sakrifikojnë kohën, mundin dhe djersën për të ndriçuar rrugën tragjike të ekzistencës sonë historike, pjesë e së cilës, ndër më tragjiket është edhe ajo e arbëreshëve tanë.

Prishtinë, më 21.4.2022

Shpërndaje